حقوق مالکیت ادبی و هنری

کلیات

حقوق مالکیت ادبی و هنری به عنوان یکی از شاخه های اساسی حقوق مالکیت فکری که در چند دهه گذشته مطرح شده است و پیدایش گونه های جدید در آثار ادبی و هنری و رایانه ای علاوه بر گسترش موضوعات, موجب لزوم حمایت از این آثار گردیده است. از سوی دیگر پیدایش ابزارهایی اطلاعاتی و ارتباطی جدید از جمله اینترنت باعث شده است تا تدابیر حمایتی نوین از آثار ادبی و هنری اتخاذ گردد. حقوق مالکیت ادبی و هنری با حق مولف به مقوله حقوقی مالکیت فکری با مالکیت غیر مادی یا به تعبیری مالکیت معنوی تعلق دارد که لازم است ابتدا تعریف بعضی از واژه ها را بیان کنیم.

الف: حقوق مالکیت فکری

دارای دو شاخه اصلی است که در ماهیت قواعد و موضوعات دارای تفاوت های اساسی با یکدیگر هستند. شاخه اول : مالکیت صنعتی است که به نوبه خود دارای دو مقوله از حقوق یعنی حقوق راجع به ابداعات و اختراعات و علائم تمیز دهنده شامل علائم و نامهای تجاری است. شاخه دوم : حقوق مالکیت ادبی و هنری است که شامل حق مولف و حقوق مجاور است و موضوعات مورد حمایت در این دو مقوله در نظام کپی رایت هم مورد حمایت هستند .

ب: حقوق مالکیت ادبی و هنری

اصطلاحی است که از انحصار موقت بهره برداری مالی متعلق به هنرمند یا نویسنده نسبت به اثر او حکایت دارد. به عبارت دیگر مالکیت ادبی و هنری یکی از بخشهای تشکیل دهنده مالکیت معنوی است که در آن از گونه های آثار ادبی و هنری مثل کتاب , مقاله , رساله , نمایش نامه , شعر و آثار سینمایی و نقاشی و ... و حمایت از پدید آورندگان آنها بحث می شود .

ج: حق مولف

تعاریفی مختلف ارائه شده که عبارتند از :

1- عبارت است از جمله امتیازات مادی و معنوی شناخته شده برای مولفان آثار فکری.

2-عبارت است از سلطه و اختیارات مولف بر اثرش که آن را خلق کرده یا به وجود آورده است.

3-مجموعه حقوقی است که قانون برای آفریننده نسبت به مخلوق اندیشه و هوش او می شناسد. این حقوق عبارت است از انحصار بهره برداری از اثر برای مدت محدود به سود آفریننده آن و پس از مرگ برای ورثه او .

4-تعریف قانونی از حق مولف در ماده 1 (ق.ح.م.ه.م) مصوب 1348 آمده است که از نظر این قانون و مصنف و هنرمند پدید آورنده و به آنچه که از راه دانش یا هنر یا ابتکار آنان پدید می آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روش که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته اطلاق می شود. پس حق مولف یک حقوق مالی غیر مادی انحصاری است که توسط قانون گذار به پدید آورنده اثر ادبی و هنری جهت استفاده و بهره برداری از منابع مالی آن و جهت جلوگیری از هرگونه سوء استفاده اعطا می گردد.

حقوق مجاور :

عبارت است از مجموعه امتیازات شناخته شده برای مددکاران آفرینش های ادبی و هنری که شامل هنرمندان , مجری و تولید کنندگان و ... می شود.

کپی رایت :

از دیدگاه کامن لا عبارت است از حق انحصاری ناظر در آثار ادبی , نمایشی , هنری و موسیقی اصیل. به علاوه اشخاصی که در خصوص انتشار آثار ادبی سرمایه گذاری می کنند از حمایت کپی رایت برخوردار می شوند. واژه کپی رایت در حقوق آمریکا رایج است که نوعی حمایت از آثار هنری یا ادبی بر اساس قانون می باشد.

تفاوت بین حقوق مالکیت ادبی و هنری با کپی رایت :

الف: تشریفات حمایت  ب: حمایت از اثر پدید آورنده  ج: حمایت حقوق معنوی

تفاوت میان این دو نظام حمایتی در تشریفات حمایت و موضوع حمایت و اهمیت حقوق معنوی روشن می شود.

الف: تشریفات حمایتی :

حمایت از آثار ادبی و هنری اصولاً تابع هیچگونه تشریفاتی نیست بلعکس در نظام کپی رایت حمایت از آثار موکول و مشروط به ثبت و تودیع آنها و به کار بردن علائمی است که حاکی از حقوق انحصاری نسبت به محصولات فرهنگی می باشد.

ب: حمایت از اثر و پدید آورنده :

نظام کپی رایت اساساً بر حمایت از اثر استوار است. در واقع پدید آورنده همانند تجار صاحب کالای خود شناخته می شود و با آن دارای رابطه مالکانه صرف می باشد. بلعکس نظام حق مولف بیشتر از آنکه به اثر معطوف باشد به حمایت از پدید آورنده توجه دارد و اثر را وابسته به شخصیت و هویت پدید آورنده میداند.

ج: اهمیت حقوق معنوی :

در نظام حق مولف, حقوق معنوی پدید آورنده از اهمیت زیادی برخوردار است و اثر با شخصیت پدید آورنده رابطه تنگاتنگ دارد بلعکس در نظام کپی رایت اثر فاقد هرگونه رابطه با شخصیت شناخته می شود.

حقوق ادبی و هنری فقه اسلامی :

الف : در فقه عامه (علمای سنی) : آنها تولید فکری را اگر چه بهره وری از آن مباح شرعی باشد در زمره اموال می دانند و مالکیت آنها را با اعیان یکی می دانند و غاصب این منافع را ضامن می دانند و برای این منافع عوض قرار داده اند و بر آنها حق ارث را نیز جاری می دانند. حقوق مالکیت ادبی و هنری همانند یکی از شاخه های حقوق مالکیت فکری از مسائل مستحدثه است که در قرآن و حدیث ذکر نشده, بنابراین پاسخ به دو سوال ضروریت دارد. 1- آیا اساساً می توان برای این دو مقوله حقوق مالکیت قائل شد. 2- آیا مالکیت فکری شرعی است یا نه؟ در پاسخ به سوال اول فقه عامه مال را دارای مفهومی ارزی تلقی می کند و هر چیزی را که از آن منفعت آید شود و دارای قیمت باشد مال می دانند اعم از اینکه عین باشد یا منفعت .

ب: فقه امامیه (علمای شیعه) : فقهای شیعه نیز مفهوم مال را ارزی می دانند ولی معتقدند هر چیزی منفعت عقلائی و حلال نداشته باشد نمی تواند مورد معامله قرار گیرد, خواه عرفاً مال نباشد مانند جانوران وحشی یا شرعاً مال محسوب نشود مانند خوک. در رابطه با سوال دوم دو دیگاه متفاوت در بین فقهای شیعه دیده می شود که برخی از آنان رای به فتوایی به شرعی نبودن مالکیت فکری داده اند و برخی دیگر به مباح و شرعی بودن این مقوله از حقوق دارند.

حقوق ناشی از مالکیت ادبی و هنری در دو بخش بررسی می شود :

الف: مفهوم حقوق معنوی : حقوق ایران همانند بسیاری از کشورهای جهان نظریه ماهیت دوگانه حقوق مالکیت فکری را پذیرفته است. پدید آورنده نه تنها از منافع مادی و مالی اثر بهره مند می شود بلکه دارای حقوق دیگری نیز نسبت به اثر است که ماهیت اقتصادی نداشته و با شخصیت او در ارتباط تنگاتنگ قرار دارد. و از آن به حقوق معنوی تعبیر می شود. در قوانین ایران تعریفی مشخص از حقوق معنوی نشده است بلکه فقط مصادیق و برخی ویژگی های آن بیان شده و در تعریف حقوق معنوی می توان گفت که پدید آورنده شخصیت خود را در اثر خویش نمایان می سازد, لذا هر اثر نسبت به اثر دیگر متفاوت است. حقوق معنوی از منافع مادی پدید آورنده دفاع نمی کند بلکه صرفاً از شخصیت او حمایت می کند.

ب: اقسام حقوق معنوی : حقوق معنوی آثار ادبی و هنری در دو بخش متفاوت قابل بررسی است.

الف- نظام حق مولف : حقوق غیر مادی و معنوی در نظام حق مولف شامل :1- حق افشای اثر 2- حق احترام به نام و سمت پدید آورنده یا (حق سرپرستی اثر) 3- حق احترام به اثر 4- حق عدول یا اصلاح می شود.

1- حق افشای اثر : حقی است انحصاری که بر اساس آن پدید آورنده در خصوص ارائه یا عدم ارائه اثرش به عموم تصمیم می گیرد و در صورتی که در صدد ارائه اثر به عموم باشد زمان و روش آن را تعیین می کند. در نتیجه هیچ کس نمی تواند به جای پدید آورنده در این خصوص تصمیم بگیرد. حق افشای اثر دارای ماهیت شخصی است و از این حیث به حق خلوت زندگی خصوصی نزدیک می شود و به عنوان حق معنوی در رابطه پدید آورنده با اشخاص ثالث تجلی می یابد .

2- حق احترام به نام و سمت پدید آورنده یا (حق سرپرستی اثر) : یکی از جنبه های حقوق معنوی حق سرپرستی اثر یا حقی است که پدید آورنده نسبت به نام و عنوان و سمت خود دارد. پدید آورنده یک اثر ادبی و هنری نه تنها حق دارد رابطه و نسبت خود را با اثر خویش مشخص کند بلکه حق دارد اثرش را با نام مستعار افشا و منتشر کند. یا از درج تمام یا بخشی از نام خود بر روی اثرخودداری کند.

3- حق احترام به اثر : از آنجا که اثر به نوعی شخصیت پدید آورنده را بیان می کند لذا هر گونه آسیبی به اثر، آسیب به شخص پدید آورنده محسوب می شود. بنابراین پدید آورنده می تواند هر گونه تغییر – تحریف – و اضافات نسبت به اثر را منع کند و همچنین با تغییرات در شکل یا ساختار مثل افزودن مطلبی یا حذف بخشی از اثر مخالفت کند که چنین حقی را اصطلاحاً حق احترام به تمامیت اثر می نامند.

4- حق عدول یا اصلاح : زمانی که پس از انتشار اثر اندیشه های پدید آورنده تحریف می شود و همچنین در مواردی که اعتقادات فلسفی – علمی – اخلاقی یا هنری پدید آورنده بعد از نشر اثر تغییر می یابد. این حق برای پدید آورنده به وجود می آید که اثر خود را پس بگیرد یا اصلاحات و تغییرات لازم را در آن انجام دهد که اصطلاحاً به آن حق عدول یا اصلاح گویند و در واقع یکی از مستثنیات اصل لزوم قراردادها تلقی می شود .

ب- نظام کپی رایت :

کپی رایت از منافع اقتصادی که پدید آورنده و بنگاه بهره برداری کننده از کپی رایت از آن برخوردارند, حمایت می کند. این حمایت شامل ضمانت اجراهایی است که در مقابل کپی برداری یا سایر بهره برداری های عمومی که با هدف تجاری صورت می گیرد اعمال می شود و در نظام کپی رایت چهار قسمت حقوق معنوی وجود دارد که عبارت است از :

1- حق سرپرستی : که همانند نظام حق مولف, حقی است که پدید آورنده نسبت به نام , عنوان و سمت خود دارد.

2- حق تمامیت اثر : حقی است که برای پدید آورنده آثار ادبی و هنری و تهیه کنندگان فیلم برای مقابله با رفتار توهین آمیز نسبت به اثر شناخته شده است و شهرت هنری و شخص پدید آورنده مانند اختراع کننده را حمایت می کند.

3-حق مقابله با انتساب خلاف واقع : حقی است که هر شخص می تواند با انتساب نادرست و خلاف واقع یک اثر ادبی و هنری یا فیلم به خود مقابله نماید.

4-حق مهرمانگی : بر اساس این حق افرادی که با اهداف شخصی و خصوصی عکس و فیلم معین که دارای کپی رایت است تهیه کرده, می تواند از انتشار عمومی نسخه های اثر و پخش اثر از طریق رادیو و تلوزیون یا سیستم کابلی (اینترنتی) ممانعت به عمل آورد.

نتایج حاصل از حقوق معنوی در نظام های حق مولف و کپی رایت :

از مقایسه این دو نظام نتایج زیر به دست می آید :

1- حق افشای اثر و حق عدول یا اصلاح در نظام کپی رایت از جمله حقوق معنوی به حساب نمی آید.

2- حق انتساب نادرست اثر و حق مهرمانگی به عنوان حقوق معنوی در نظام حق مولف شناخته نشده است.

3- دامنه حمایت از پدید آورنده تحت عنوان حق سرپرستی و تمامیت اثر در نظام کپی رایت بسیار محدودتر از نظام حق مولف است و این دو حق در نظام کپی رایت علاوه بر اینکه تحت شرایطی امکان پذیر است, اقامه دعوی هم در این خصوص تابع تشریفات مخصوصی است.

به نقل از وبلاگ شاهنامه آرش کمان گیر
منبع : وکالت دات اینفو